به نام خدا

دستورالعمل اجرایی

طرح همیار سلامت روان

(1390)

مرکز توسعه پیشگیری

معاونت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی

تهیه و تنظیم: عبدالرضا اسدی ـ معصومه وهابی

مقدمه:

            سال 1375 اجرای پروژه «شهر سالم» توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) در کوی 13 آبان شهرری مطرح شد. از سازمان های مختلف جهت ارائه طرح های سالم سازی تقاضای همکاری گردید در همین ارتباط کارشناسان دفتر پیشگیری از آسیب های اجتماعی حوزه معاونت امور فرهنگی و پیشگیری سازمان بهزیستی کشور به بازدید از محله مذکور و گفتگو با مردم و همچنین مطالعه و بررسی زمینه ها و عوامل موثر بر مشارکت مردم در ارتقای سلامت در ایران و جهان پرداختند. پس از مرور منابع و ادبیات موجود طرح پیشنهادی دفتر با عنوان همیاران سلامت روان تهیه، تنظیم و ارایه شد. سپس تیمی متشکل از معاونت های امور فرهنگی و پیشگیری، کارشناسان مسوول طرح و مردم داوطلب (همیاران سلامت روان) کار خود را از کوی 13 آبان در شهرری و شهرستان بندرعباس آغاز نمودند، به تدریج پس از ارزشیابی های فرایندی، طرح به سایر مراکز استانهای کشور گسترش داده شد. سال 1381 طرح همیاران در قالب یک سازمان غیردولتی با عنوان جمعیت همیاران سلامت روان اجتماعی به ثبت قانونی رسید.

            پس از آن هرچند وقت یکبار دستورالعمل اجرایی تشکیل گروه های همیاران مورد بازنگری و اصلاح قرار می گیرد، تا اینکه در اردیبهشت ماه سال 1387 با مشارکت کارشناسان مسوول همیاران 7 استان آخرین بار این کار انجام شده است. نتایج مرور، بازنگری و اصلاح فرآیند تشکیل گروه های همیار در جزوه پیش رو مدون و منسجم شده است.

* هدف کلی:

·        ارتقای سلامت روانی اجتماعی

اهداف اختصاصی:

·        سعی در ایجاد تغییر رویه زندگی معمولی مردم

·        تلاش جهت ایجاد فضایی برای مشارکت مردم درخصوص تصمیم گیری برای حل مسائل مربوط به خود، محله و اجتماع

·        توانمندسازی مردم متناسب با شرایط زندگی امروزی

·        تلاش برای ایجاد احساس مسئولیت جمعی (همدلی، تعامل و…)

·        افزایش مهارت های فردی و اجتماعی

·        تلاش در جهت تعامل با مراکز اشتغال محور با هدف کارآفرینی

·        فراهم نمودن زمینه های لازم برای تصمیم گیری های جمعی به منظور تغییر و یادگیری

·        فراهم نمودن زمینه مساعد برای مشارکت عمومی و ایجاد حس استقلال فردی و جمعی

·        تلاش برای ایجاد ساختارهای مردمی

·        تقویت برنامه ریزی مشارکتی برای رفع یا کاهش آسیب های اجتماعی

·        تقویت، ترویج و تعمیق مشارکت در بین مردم

·        ساماندهی اوقات فراغت افراد محله از طریق شرکت در فعالیت های همیاری

·        تسهیل هویت یابی اجتماعی از طریق تجربه اندوزی و ایفای نقش های فعال اجتماعی

·        جذب افراد داوطلب به منظور گسترش برنامه همیاران سلامت روان

·        انتقال مهارت های کسب شده توسط اعضای گروه به سایر افراد

·        افزایش مهارت های زندگی و ارتباطی

·        کمک به تقویت فعالیت های خود جوش

·        ترویج فعالیت های همیاری به عنوان بخشی از جامعه در کنار دولت.

* مراحل تشکیل گروه همیار

            از آنجا که یکی از مهم ترین عوامل آسیب پذیری افراد، پایین بودن سطح آگاهی فرهنگی، آموزشی و بهداشتی در زمینه های گوناگون زندگی اعم از اعتیاد، مهارت های فردی و اجتماعی است، از این رو همیاران سلامت روان تصمیم به گسترده تر کردن فعالیت های خود در حوزه های فوق می نماید.

            این گسترش، نیاز به برنامه ریزی، هماهنگی و ساماندهی دارد، بدین منظور راهکارهایی برای دستیابی به این مهم ضروری به نظر می رسد که عبارت است از:

1 ـ در سطح ستاد استان این مراحل باید طی شود

·        برگزاری جلسه توجیهی با معاون پیشگیری و جلب نظر و حمایت ایشان و کارشناس حوزه

·    تشکیل تیم کاری در معاونت پیشگیری با مسوولیت معاون پیشگیری، و با حضور کارشناس مسول طرح همیاران، کارشناس پیشگیری از آسیب های اجتماعی و همیاران با تجربه

            تبصره: ترجیح داده می شود که افراد تیم مذکور دارای تحصیلات در رشته های علوم اجتماعی و روانشناسی با گرایش های گوناگون و همیاران با تجربه باشند.

2 ـ معیارهای انتخاب محله

·        نیازسنجی، یعنی شناخت دقیق، درست و کافی از نیازهای افراد محله

·        بومی بودن افراد، اعضای محله همگون باشند

·        وجود افراد با نفوذ در محله، از قبیل ریش سفیدها و…

·        آسیب خیز بودن محله

·        وجود فرهنگسراها، مراکز آموزشی، کتابخانه ها و در محل

·        وجود افراد قدیمی و دارای کسوت کار مشارکتی در محله برای شناخت دقیق تر محله

·        همکاری و مشارکت مثبت و بالا

      تبصره: نیافتن هریک از موارد فوق در محله نشانگر تشکیل نشدن گروه نیست.

3 ـ شناسایی و جذب مشارکت معتمدین محله

·        از طریق مساجد یا هیات امنا

·        شورای شهر و روستا

·        کسبه محله و مغازه داران

·    از طریق مدیر ساختمان و مجتمع هایی که خانواده ها زندگی می کنند و همچنین هماهنگی با ایشان می توان افراد ذی صلاح را انتخاب نمود

·        مدارس، بهداری و سایر منابع محلی ممکن

·        مصاحبه به صورت تصادفی که می تواند با برنامه ریزی به وسیله فرم های از قبل طراحی شده و مشخص باشد.

4 ـ برگزاری جلسات مشورتی و توجیهی برای اجرای طرح با معتمدین محله

·        افراد پیش از ورود توسط کارشناس از طریق مصاحبه یا تست مورد ارزیابی قرار می گیرد.

·        برنامه ریزی دقیق پیش از اجرای هرگونه طرحی. این گونه که امکانات آن را سنجیده و سپس به آن پرداخته شود.

5 ـ انتخاب روز همیار و دعوت مردم محله در یک مکان

·    جذب نیروی داوطلب در یک محله با روش های مختلفی امکان پذیر است که در ذیل به برخی از آنها اشاره
می شود:

·    جذب نیروی داوطلب با هدف همیار شدن و آگاهسازی مردم محله از طریق اماکن ورزشی، دانشگاه ها، تبلیغات، پایگاه ها، کافی نت ها و….

·        از طریق همیاران قدیمی تر، با تجربه و سابقه

·        سالن های ورزشی محله

·        تبلیغات در محله

·        معتمدین و امام جماعت مساجد

·        مراکز بهداشت محله

6 ـ شرایط پذیرش و ثبت نام از افراد داوطلب

7 ـ ویژگی های یک همیار پسندیده

·        فن بیان قوی با ظاهر و برخوردی مناسب

·        فعال در زمینه همیاری

·        همدلی در سطح بالا و قوی

·        عدم غیبت در جلسات هفتگی

·        انتقاد پذیر، منتقد و دارای تفکر نقادانه

·        روحیه قوی

·        شونده ی خوب، قدرت جاذبه

·        وقت شناس، منظم و رازدار

·        مسوولیت پذیر و دارای روحیه کار گروهی و تیمی

·        برخورد منطقی و داشتن احساس خرسندی

·        شناخت صحیح از سیستم ارجاعی دقیق

·        نداشتن احساس دخالت در کار به عنوان یک فرد بیرونی

8 ـ تشکیل جلسات به صورت هفتگی یا یک هفته در میان برای همیاران داوطلب، هدف از تشکیل این جلسات:

·        افزایش آگاهی

·        توانمندشدن

·        یادگیری مهارت های لازم

·        یادگیری رویکردها و فرآیندهای مشارکتی

·        طرح مشکلات و مسایل در جلسه و ارایه راه حل گروهی از طریق تسهیلگری کارشناس یا مشاور گروه

·        هم اندیشی و برنامه ریزی در زمینه فعالیت های گروهی، اجتماعی، فرهنگی، تفریحی و…

            تبصره: ریزش افراد در گروه در فرآیند کار طبیعی است و شاید به عنوان یکی از ویژگی های گروه های باز بتوان از آن یاد کرد.

9 ـ تبلیغات از طریق صداوسیما یا به صورت دعوت از کارشناس و یا زیرنویس

10 ـ مراجعه به بهزیستی و سازمانهایی که فعالیتهای داوطلبانه دارند مانند هلال احمر، کمیته امداد و…
راه های شناساندن و گسترش گروه های همیار:

·        همیاران قدیمی، با تجربه و سابقه

·        جمع های دوستانه و نشست های خانوادگی

·        پایگاه های سلامت اجتماعی

   ·        دانشگاه ها و مدارس

   ·        اتوبوس رانی، از طریق تبلیغ روی اتوبوس های شهری

   ·        برگزاری جشنواره های فصلی

   ·        برگزاری نمایشگاه در محل های مختلف یا پارک ها و ارائه تولیدات گروهی مانند شیرینی، کارهای دستی و هنری، ترشی و…

   ·        بیمارستان و درمانگاهها

   ·        پخش هدایای تبلیغاتی با آرم همیاران

11 ـ ارزشیابی از تمام مراحل یک فرآیند

12 ـ توجیه برنامه همیاران توسط کارشناس مسوول همیاران و همچنین همیاران با تجربه در جلسات مختلف یا در روز همیار

فعالیت ها و خدمات گروه های همیار

* جمع آوری اطلاعات محله ای

·        تهیه پرسشنامه

·        مصاحبه با افراد مطلع جامعه

·        مشاهده در محله

* آموزش، آگاهسازی و اطلاع رسانی

·        تهیه بروشور، پمفلت، پوستر و جزوه

·        گردهمایی های محلی

·        نمایشگاه ـ همایش

·        تهیه و تدوین نشریات و خبرنامه های همیار

·        ایجاد ارتباط و فن آوری الکترونیکی

* کارگروهی

·        تشکیل گروه در فضای مناسب محله (پارک، مساجد و…)

·        شناسایی گروه ها و تشکل های محلی به منظور همکاری

·        تقسیم وظایف در بین گروه

·        برگزاری جلسات

·        احترام به تفاوت ها و تنوع ها

·        تشویق گروه های موفق به مناسبت های مختلف

·        انتخاب روز همیار در هفته بهزیستی

* هماهنگی های بین بخشی

·        شناسایی سازمانها و نهادهای مرتبط

·        مذاکره حضوری جهت توجیه طرح برای مسوولان سازمانها و نهادهای مختلف محلی

·        برگزاری جلسات توجیهی برای سایر سازمانها و نهادها

·        مکاتبات اداری با سازمانهای دولتی و غیردولتی

·        برگزاری نمایشگاهها، همایش های مشترک با سایر نهادهای دولتی و غیردولتی

·        اجرای پروژه های مشترک و مشخص با سایر نهادها

·        پیشگامی و استقبال در برقرار کردن ارتباط با سایر نهادها

·        پذیرش نماینده از سایر نهادها و همچنین گروه های همیار

·        برقراری ارتباط با مراکز تخصصی خدمات اجتماعی

* حمایت گیری جهت ترویج گروه های همیار

·        تعریف برنامه ها و پروژه های مشترک با سایر نهادهای دولتی و غیردولتی

·        امضای تفاهم نامه با نهادهای مختلف جهت جلب مشارکت آنها در اجرای برنامه های گروه های همیار

·        جلب حمایت های مردمی

·        تشکیل بانک اطلاعاتی سایر نهادهای مرتبط جهت ارجاع

* شناسایی منابع مالی و غیرمالی

·        برگزاری دوره های آموزشی و هنری

·        دعوت از مسوولین نهادهای مختلف جهت مشارکت و کمک های مالی

·    برقراری ارتباط موثر با سازمانهای دولتی و غیردولتی و سایر افراد علاقمند به منظور جلب حمایت مالی و سایر خدمات اجتماعی و آموزشی

·        مسوولیت دادن به افراد مدعو از نهادهای مختلف و تقدیر و تشکر از آنها با امضای بالاترین مقام سازمان

* دستیابی به نیازها و اولویت ها

·        جمع آوری اطلاعات محله ای

·        نیازسنجی محله ای (پرسشنامه ـ مصاحبه و…)

·        تحقیقات کاربردی

·        در اختیار داشتن اطلاعات محلی درخصوص گروه های آسیب دیده و در معرض خطر (تهیه بانک اطلاعاتی محلی)

·        نشست ها و جلسات گروهی با اعضای محله

* افزایش جذب نیروهای داوطلب مردمی (محلی)

·        تشکیل گروهی (کمیته ای) برای جذب نیروی داوطلب

·        تدوین برنامه (اساسنامه) برای جذب نیروی داوطلب

·        برگزاری جلسات سخنرانی و توجیهی برای اعضای محله

·        تهیه فراخوان محلی

·        اردوها ـ مسابقات ـ نمایشگاه ها

·        توزیع بروشور ـ پمفلت و پوستر

·        دعوت از همیاران قدیمی و با تجربه

·        تشکیل جلسات مذهبی در محل

·        شرکت در فعالیت های خیریه ای (جهیزیه و…)

·        شرکت در جلسات اولیا و مربیان مدارس

·        شرکت در مراسم های عزاداری، عروسی و ارسال پیام های تبریک و تسلیت

·        چاپ آرم ـ آدرس ـ تلفن همیاران بر روی وسایل مختلف مثل ساک ـ لیوان و…

·        تشکیل کتابخانه محلی از طریق جمع آوری کتب اهدائی اضافی در منازل محلی

·        شرکت در جلسات NGO های مرتبط

* شروع حرکت پایدار

·        حفظ ساختار مردمی و غیردولتی گروه های همیار

·        مشارکت در مدیریت گروه همیار توسط همیاران

·        شناسایی و مشخص کردن منابع مالی مستقل (صندوق ـ نشریه ـ چاپ کتاب)

·        ایجاد کیوسک های فروش محصولات همیاران به مناسبت های مختلف

·        انتقال اطلاعات جدید به گروههای همیار

* فرهنگ سازی

·        انجام تبلیغات با استفاده از وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو ـ تلویزیون ـ مطبوعات و وسایل حمل و نقل مسافر (اتوبوس ـ مترو و…)

·        برپایی نمایشگاه عملکرد گروه همیار

·        برگزاری سخنرانی ها به مناسبت های مختلف

·        انجام فعالیت های ورزشی ـ تفریحی و زیارتی

بسمه تعالی         دستورالعمل اجرایی طرح آموزش پیش از ازدواج (1390)         مرکز توسعه پیشگیری معاونت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی تهیه و تنظیم: مهدی میرمحمدصادقی

مقدمه

            بعد از افزایش آمار طلاق در نیمه دوم قرن بیستم، توجه دانشمندان و علمای مذهبی به مسئله خانواده و حفظ آن بیش از پیش جلب شد. استراتژی عمده برای پیشگیری از طلاق، آموزش زندگی خانواده به زوجهای جوان بود. تا اینکه از دهه هشتاد به بعد استراتژی آموزشی به سمت آموزش پیش از ازدواج (Pre-Marriage Education) تغییر پیدا کرد (دفراین و اولسون، 2003)[1]. این آموزشها قبل از اینکه افراد درگیر انتخاب همسر شوند، ارائه می‌شود. در دین مبین اسلام پدیده طلاق مورد نکوهش‌ بوده و تحکیم بنیان خانواده مورد تأکید مکرر قرار گرفته است. در آمریکا و استرالیا نامزدها حداقل 6 ماه قبل از عقد ازدواج باید به کلیسا اعلام کنند که خواهان ازدواج باهم هستند و در طول این 6 ماه آموزش پیش از ازدواج به آنها ارائه می‌شود (کوین آندریوس، 1998).

            در همین زمان دانشگاهها و مراکز معتبر علمی نیز در جهت تهیه متون آموزشی قبل از ازدواج و تهیه تستهای پیش‌بینی کننده طلاق شروع به کار کردند. از جمله تستهایی که درصد احتمال طلاق را قبل از ازدواج پیش‌بینی می‌کند، تست PREPARE است که توسط پروفسور اولسون تهیه گردید که با دقت 85% می‌تواند طلاق بعدی را پیش‌بینی کند. تست دیگری که وجود دارد تست FOCUS است که در جهت پیش‌بینی احتمال طلاق از جمله تستهای معتبر است (برنر و ماسل، 1997)[2].

            برای پیشگیری از طلاق و ازدواجهای ناموفق، عده‌ای معتقد هستند که باید طلاق را سخت کرد و عده‌ای دیگر برعکس معتقد هستند که باید طلاق را آسان گرفت تا افراد راحتتر جدا شوند. اما استراتژی جدید بیان می‌کند که باید به سوی گذراندن دوره‌های آموزشی و قراردادن یک زمان موقت (نامزدی) قبل از رسمی شدن ازدواج حرکت کرد. این افراد معتقدند که اگر رانندگی در خیابانها نیاز به اجازه اداره راهنمایی و رانندگی (گواهینامه) دارد، ازدواج نیز باید دارای یک چنین شرایطی شود چرا که زیانهای ازدواج ناموفق به مراتب بیشتر از زیانهای رانندگی بد می‌باشد. در حال حاضر میزان طلاق در کشور 5/12% می‌باشد یعنی به ازای هر 100 ازدواج ثبت شده، 5/12 مورد طلاق اتفاق می افتد، که اگر طلاق‌های عاطفی را نیز به آن اضافه نماییم به مقادیر قابل توجه‌تری خواهیم رسید (سازمان ثبت احوال کشور).

برنامه آموزش پیش از ازدواج از سال 1381 در دفتر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی معاونت امور فرهنگی و پیشگیری سازمان بهزیستی کشور به عنوان یک برنامه پیشگیرانه[3] و ارتقایی[4] در دستور کار قرار گرفت و طراحی و برنامه‌ریزی آن آغاز شد.

            در این مدت ضمن برقراری ارتباط با متخصصان این حوزه و جمع‌آوری متون نوشتاری و تحقیقات علمی، متن آموزشی مطابق با شرایط فرهنگی جامعه ایران تهیه و تدوین شد.

            از آنجا که در بند 14 سند چشم‌انداز بلند مدت و سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران، تقویت نهاد خانواده به عنوان یک سیاست کلی مورد توجه قرار گرفته است، برنامه آموزش پیش از ازدواج به عنوان یک برنامه پیشگیرانه و ارتقایی مورد اهتمام و توجه می‌باشد.

اهداف کلی

            الف ـ ارتقای کیفیت و سلامت ازدواج

            ب ـ پیشگیری از آسیب‌های مرتبط با ازدواج

            ج ـ نهادینه سازی ضرورت آموزش پیش از ازدواج

اهداف اختصاصی

الف ـ ارتقای کیفیت و سلامت ازدواج

            1 ـ ارتقای احساس رضایت از زندگی خانوادگی

            2 ـ ارتقای دانش افراد در مورد خانواده به صورت یک کل

            3 ـ ارتقای توانمندی افراد در انتخاب همسر مناسب

            4 ـ ارتقای مهارتهایی که در جهت تقویت و ثبات خانواده نقش دارند.

            5 ـ تقویت نگرش اجتماعی مثبت به ازدواج

ب ـ پیشگیری از آسیب‌های مرتبط با ازدواج

            1 ـ پیشگیری از طلاق

            2 ـ پیشگیری از انحرافات جنسی

            3 ـ پیشگیری از اعتیاد

            4 ـ پیشگیری از همسر‌آزاری

            5 ـ پیشگیری از کودک آزاری

            6 ـ پیشگیری از خودکشی

            7 ـ پیشگیری از بارداری زودرس

پ ـ نهادینه سازی ضرورت آموزش پیش از ازدواج

            1 ـ توسعه نهادی برنامه

            2 ـ توسعه اجرایی برنامه

سرفصل های پیش از ازدواج

1- ضرورت آموزش پیش از ازدواج

2- منظور از آشنایی چیست

3- عشق

4- انتخاب همسر

5- نامزدی

6- دوران عقد

7- سال اول زندگی مشترک

دستورالعمل اجرایی

(1390)

مرکز توسعه پیشگیری

معاونت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی

تهیه و تنظیم: سعید نوروزی ـ دکتر کامران جعفری نژاد

بسم الله الرحمن الرحیم

«خانواده‌های سالم، جامعه‌ای سالم می‌سازند.»

دستورالعمل اجرایی طرح آموزش زندگی خانواده

مقدمه

با شتاب گرفتن تحولات اجتماعی، خانواده نیز با تغییر و تحولاتی روبرو می‌شود که از جمله می‌توان به کاهش شمار فرزندان خانواده، افزایش سال‌های تحصیلی فرزندان، افزایش سن ازدواج، افزایش تحصیلات زنان، گرایش زنان به اشتغال خارج از خانه، و تغییر در نقش‌های زن و مرد اشاره کرد. در صورت عدم پاسخ مناسب به این تغییر و تحولات، پدیده‌هایی از قبیل، افزایش تعارض در خانواده، افزایش آمار طلاق، افزایش شمار فرزندان طلاق، و کاهش استقبال از ازدواج را می‌توان انتظار داشت. با استناد به شواهد قاطعی که از پژوهش‌های گوناگون به دست آمده است خانواده مناسب‌ترین واحد هدف آموزشی در روند توسعه است.

§    انتقال آموزش‌های منسجم در میان اعضای خانواده: آموزش به اعضای خانواده، دخیل ساختن همه اعضا از طریق آموزش‌های منسجم، انتقال پیام در میان نسل‌ها و جنس‌ها، هم‌گرایی و فهم مشترک اعضای خانواده را به همراه دارد.

§    تداوم آموزش: با طراحی آموزش‌های منسجم در مراحل مختلف زندگی، می‌توان به تدوام آموزش در سنین و مراحل مختلف زندگی دست یافت.

§    خانواده به عنوان واحد اجتماعی: جامعه از واحدهای خانوادگی تشکیل شده است. در صورت نشاط و قوت خانواده‌ها، نشاط و قوت جامعه نیز محقق می‌گردد.

در این راستا با توجه به این سه اصل آموزشی

1)      نیاز مردم به حمایت در مواجهه با مشکلات اجتماعی

2)      تاثیربخشی آموزش در پیشگیری از مشکلات اجتماعی

3)      آموزش­پذیری افراد در سراسر عمر

طرح آموزش زندگی خانواده (Family Life Education / F.L.E) در راستای پیشگیری از آسیب های اجتماعی در خانواده و نیز ارتقای سلامت روان اجتماعی خانواده شکل گرفته است. این آموزش پیشگیرانه، شامل بهبود و افزایش آگاهی، اطلاعات، و مهارت‌هایی است که با توجه به نقشِ محوری خانواده و با هدف افزایش رضایتمندی و افزایش پایداری خانواده‌ها شکل می‌گیرد.

محتوای آموزشی

این برنامه زمینة اصلی آموزش خانواده را در 10 حوزه آموزشی تعیین کرده است. حوزه­های دهگانة آموزش زندگی خانواده به قرار زیر است:

1) خانواده در جامعه

این حوزه شامل درک خانواده و روابط آن با حوزه­های مختلف اجتماعی اعم از دولتی، خصوصی، مذهبی، حرفه ای و غیره است. شامل تغییر نقشهای جنسیتی،  نقشهای زن و مرد در جامعه و خانواده، آشنایی و روابط دوران نامزدی، روابط خویشاوندی و والد- فرزندی و همشیران است. به ساختارها، عملکردها، متغیرهای فرهنگی، سلسه مراتب خانوادگی، طبقة اجتماعی، جغرافیا، قومیت، نژاد و مذهب، مشخصات جمعیت شناختی، موضوعات تاریخی، کار و… می­پردازد.

2) پویایی­های درونی خانواده

این حوزه شامل فهم و درک نقاط قوت و ضعف خانواده و چگونگی ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر است.

روندهای درونی خانواده از قبیل ارتباط زوجین، والد -  فرزند، تنشهای طبیعی خانواده (دوره های انتقالی در چرخة خانواده، مراقبت از سالمند)، بحرانهای خانواده (طلاق، ازدواج مجدد، مرگ، خشونت، سوئ­مصرف مواد، ناامنی اقتصادی)، نیازهای خاص خانواده (نظیر: فرزندخواندگی، مهاجرت، جنگ، خانواده­های تلفیقی، خانواده­های دارای عضو معلول)، و شیوه­های مقابله­ای خانواده است.

3 ـ رشد و تکامل انسان در طول زندگی

این حوزه شامل فهم تغییرات تکامل افراد خانواده در جریان زندگی خانوادگی براساس دانش معنوی، جسمانی، شناختی، اجتماعی، اخلاقی، و زوایای شخصیتی است. دوره­های  قبل از تولد، دوران شیرخوارگی، اوایل و اواسط کودکی، نوجوانی، بزرگسالی، و سالمندی را در برمی­گیرد.

4 ـ ارتباط جنسی

این حوزه شامل درک جنبه‌های فیزیولوژیک، روانی و اجتماعی تکامل جنسی در طی زندگی برای تطابق با زندگی سالم جنسی است. برخی مبانی پذیرفته‌شده در این آموزش‌ها به قرار زیر است:

§        زندگی جنسیِ انسان بخشی از طبیعت اوست.

§        پرهیز از رابطه جنسی تا بزرگسالی و ازدواج، زیر بنای سلامت روانی، عاطفی، و جسمانی است.

§        اصول وجدانی، اخلاقی و مذهبی افراد، در تصمیم­گیری درباره رفتارهای جنسی و روابط فردی تعیین کننده است.

5 ـ ارتباطات بین فردی

این حوزه شامل درک تکامل و حفظ ارتباطات بین­فردی شامل: خود و دیگران، مهارت‌های ارتباطی، صمیمیت، عشق، علاقه و دوست داشتن، و ارتباط با دیگران (احترام، خلوص، و مسئولیت­پذیری) است.

6 ـ اداره منابع خانواده

این حوزه شامل درک تصمیم‌گیری‌های افراد و خانواده‌ها در مورد گسترش و توزیع منابع شامل: زمان، پول، دارایی‌ها، انرژی، دوستان، و همسایه‌ها جهت رسیدن به اهدافشان است.

7 ـ فرزندپروری

این حوزه شامل گفتگو در بارة شیوه‌های فرزندپروری، راهنمایی و تعلیم کودکان و نوجوانان، حقوق والدین و فرزندان، روشهای تربیتی، ارتباط والد-کودک، و تغییر نقشهای والدین در طی چرخة زندگی است..

8 ـ قانون خانواده و سیاست عمومی

این حوزه شامل درک تعریف حقوقی خانواده و قوانین مترتب بر آن نظیر مباحث حقوقی ازدواج و طلاق، حضانت فرزند، حمایتها، حقوق کودک، سیاستهای عمومی و تاثیر آن بر خانواده (از قبیل مالیات، حقوق شهروندی، امنیت اجتماعی، و حمایتهای اقتصادی)  است.

9 ـ اخلاقیات

این حوزه شامل درک نظام باورهای اجتماعی و ارزش‌های مربوط به رفتار صحیح انسانی و توانایی بررسی تحلیلی پرسش‌ها و موضوعات اخلاقی است و شامل تنوع ارزشها، بررسی و تحلیل ایدئولوژی­ها، نتایج اجتماعیِ انتخابهای ارزشی و اخلاقی، و تغییرات تکنولوژی و کار حرفه­ای است.

10 ـ روش­شناسی آموزش زندگی خانواده

این حوزه شامل درک فلسفة کلی و اصول گستردة آموزش زندگی خانواده همراه با توانایی برای برنامه‌ریزی، تحقق بخشیدن و بررسی برنامه‌های آموزشی است و شامل برنامه­ریزی، تحقق بخشیدن، پایش و ارزشیابی، مواد آموزشی، پیشرفت دانش­آموزان، اثربخشی برنامه، تکنیکهای آموزشی، توجه به گروه مخاطب، و فهم روند آموزش همگانی است.

راهبردهای برنامه

§        تولید دانش پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با تاکید بر شناسایی عوامل موثر در کارآیی خانواده

§        بهره­گیری از دانش بومی در طراحی، آموزش، و تدوین منابع

§        تدوین بستة آموزشی برای آموزشگران طرح (تربیت آموزشگر)

§        ایجاد فرصت برای ارائة آموزش به زوج‌ها و اعضای خانواده

§        ایجاد دیدگاه و رویّة مشارکتی در سطح برنامه‌ریزان و مسئولان اجرایی در امر آموزش‌ زندگی خانواده

روش‌های عمده آموزشی

ü      اطلاعات و آگاهی دادن

ü      تکمیل پرسش‌نامه، اخذ و ارائة بازخورد

ü      مهارت‌آموزی و تمرین

گرو‌ه‌های هدف

خانواده در مراحل مختلف چرخه زندگی:

ü      خانواده در سال‌های ابتدایی پس از ازدواج

ü      خانواده پس از تولد فرزند

ü      خانواده در دوره میانسالی

ü      خانواده در دوره سالمندی

بسترهای آموزش

ü      آموزش زندگی خانواده در مراکز آموزش سازمان بهزیستی

ü      آموزش زندگی خانواده در مراکز آموزش ـ مشاوره خصوصی

ü      آموزش زندگی خانواده با همیاری سازمان‌های مردم نهاد (NGOs)

ü      آموزش زندگی خانواده با همیاری آموزش و پرورش، به خصوص انجمن اولیا و مربیان

ü      آموزش زندگی خانواده در مهدهای کودک

ü      آموزش زندگی خانواده با همیاری وزارت بهداشت در مراکز بهداشتی

ü      آموزش زندگی خانواده در سطح مراکز ـ ادارات، کارخانجات

ü      همکاری با صدا و سیما برای گسترش و تولید برنامه‌های متنوع آموزشی

ü      سایر موارد بنا به تناسب موقعیت‌ها یا فرصت‌های موجود در استان

راهبردهای اصلی آموزشی، تشکیل گروه‌های آموزشی و آموزش چهره به چهره است. با این حال شواهد به دست آمده از حوزه بهداشت عمومی نشان می‌دهد که راهبردهای مبتنی بر وسایل ارتباط جمعی نیز می‌توانند در افزایش توجه و آگاهی اجتماع به موضوع های سلامت موثر باشد. بنابراین شیوه‌های آموزشی پذیرفته شده در طرح آموزش زندگی خانواده به قرار ذیل است،

1)     استفاده از روشهای آموزش همگانی (پمفلت، CD، آموزش­های رسانه­ای، کتابچه­های آموزشی و خودیار،…)

2)      حمایت از آموزشهای فعال و چهره­به­چهره

3)     برگزاری جلسات سخنرانی آموزشی توسط کارشناسان طرح و استفاده از اساتید مجرب آشنا با اهداف طرح

4)   استفاده از روش­های ابتکاری و خلاق به منظور افزایش نشاط و تقویت پیوندهای خانوادگی (همچون فعالیت­های اجتماعی، برگزاری مسابقات، سرگرم­ ها، راهپیمایی­ها، جشن­ها، مراسم محلی، و…)

5)   تاکید می­شود که راهبردهای اصلی آموزشی در حال حاضر، تشکیل گروه­های آموزشی و آموزش چهره به چهرة بسته­های آموزشی تولید شده یا مورد تایید دفتر پیشگیری از آسیب­های اجتماعی است که نمونة آن در قالبِ بستة آموزش زندگی خانواده در اختیار آموزشگران قرار گرفته است. این بستة آموزشی در پنج سرفصل تهیه شده است و آموزشها به گونه­ای تدوین شده است که سرفصلهای آموزش زندگی خانواده و روش آموزش فعال، پایة کار باشد. سایر مباحث و حوزه­های آموزشی به تدریج در قالب برنامه­های دیگر آموزشی افزوده خواهند شد.

بستة آموزش زندگی خانواده

بر مبنای آموزش چهره به چهره در گروه‌های آموزش تدوین شده است. جلسات با شرکت حداقل 10 و حداکثر 20 نفر، افراد متاهل (در این بسته آموزشی، شرطی برای مدت زمان ازدواج در نظر گرفته نشده است) برگزار می‌گردد. مکان آموزش بایستی از آرامش کافی برای بحث و گفتگو برخوردار بوده و به دور از عوامل مخل باشد. ترتیب نشستن شرکت­کنندگان به­گونه‌ای باشد که امکان ارتباط چهره به چهرة همه شرکت­کنندگان فراهم شود (گرد یا نعلی شکل). جلسات آموزشی دو ساعته و هفتگی برای مخاطب اصلی پیشنهاد می‌شود. کارگاه‌های‌ آموزشی تربیت آموزشگر (T.O.T) به صورت سه تا چهار روزه معادل 24 تا 30 ساعت آموزش برگزار می‌گردد.

سرفصل‌های آموزشی

فصل اول: اطلاعات مربوط به ازدواج و خانواده

اهداف

v     دست‌یابی به تعریفی از ازدواج و خانواده در گروه

v     ارایه اطلاعات صحیح پژوهشی و آماری در مورد خانواده و کارکردهای آن

v     تحلیل اطلاعات خانواده به شیوه سازگار با خانواده

فصل دوم: مهارت‌های ارتباطی (گفتگو)

اهداف

v     فعال کردن ذهن شرکت‌کنندگان به اهمیت گفتگو در زندگی خانوادگی

v     آشنایی با گفتگو و ویژگی‌های یک گفتگوی موثر

v     مهارت یافتن شرکت­کنندگان در گفتگوی خانوادگی

فصل سوم: مهارت‌های حل تعارض

اهداف

v     ارایه مفهوم تعارض و شیوه نگرش به آن در زندگی خانوادگی

v     بحث پیرامون شیوه‌های سازنده و مخرب حل تعارض

v     آشنایی با مهارت حل تعارض در زندگی خانوادگی

فصل چهارم: نقش‌های جنسیتی

اهداف

v     آشنایی با ویژگی‌های زنان و مردان و نقش‌های جنسیتی در جامعه

v     تقسیم قدرت و نقش‌های خانگی در خانواده

v     بررسی برخی عقاید رایج در مورد مردان و زنان در خانواده

فصل پنجم: فرزندپروری

اهداف

v     آشنایی با ویژگی‌های فرزندپروری و توجه به آن به عنوان یک کار رضایت‌بخش

v     بررسی تاثیر والد شدن بر روابط زوجی و خانوادگی

v     بررسی برخی عقاید رایج در مورد فرزندپروری

ویژگی آموزشگران آموزش زندگی خانواده

1)      دارا بودن حداقل مدرک تحصیلی کارشناسی در حوزه علوم رفتاری و اجتماعی

2)      سابقةی کار آموزشی و کار با گروه داشته باشد.

3)   کارگاه آموزشی (Training for Trainers T.O.T)آموزش زندگی خانواده را گذرانده و گواهی کشوری یا استانی دریافت کرده باشد.

توجه به موقیتهای بومی و تفاوتهای منطقه‌ای

خانواده تحت تاثیر عوامل فرهنگی ـ منطقه‌ای قرار دارد. به علاوه آموزشگر بایستی ارزش‌های گوناگون خانواده‌ها را شناسایی و به آنها احترام گذارد. پژوهشها، سنتها، اطلاعات، آموزه­های بومی، ضرب­المثلها، منابع مکتوب، داستانها و غیره در تاثیربخشی آموزشها نقش به سزایی دارند. از طرف دیگر آشنایی با فضای کلی و آمار و ارقام محلی – منطقه­ای در مورد ازدواج و طلاق نیز به پیشبرد مداخلات کمک می­کند. آموزشگر در فرآیند آموزش این فرصت را دارد که با ابتکارات و فعالیت‌هایی که در گروه‌های آموزشی انجام می­دهد به شکل‌گیری و تدوین دانش بومی و گسترش آن بپردازد.

انعطاف‌پذیری و استفاده از شیوه‌های فعال آموزش

لازمه آموزش در گروه، میدان دادن به مخاطبین برای ایجاد فضای بحث و گفتگو و تبادل تجربیات شرکت­کنندگان در موضوعات مختلف است. در این بستة آموزشی از پرسشنامه، تمرین، مثال و بارش فکری برای ایجاد تعامل میان مخاطبین استفاده میشود و آموزشگر در صورت بهره‌مندی از تجربة آموزش می‌تواند از شیوه‌های ابتکاری دیگری نیز به منظور ایجاد فضای فعال و بانشاط سود جوید.

نحوه پرداخت حق­الزحمه آموزشگر

حق الزحمه آموزشگر براساس تصویب نامه شماره 92211/ ت 834869 ـ مورخ 6/8/85 هئیت محترم وزیران درخصوص اصلاح آیین­نامه اجرای قسمتی از تبصره 2 ماده 43 قانون استخدام کشوری قابل پرداخت می‌باشد. شایان ذکر است که این تصویب­نامه توسط معاونت حقوقی و امور مجلس وزارت کشور به استانداران محترم سراسر کشور ابلاغ گردیده است. استانها می توانند در قالب ترتیب دادن مسابقات مرتبط با آموزشها یا برگزاریِ جشنواره ها، هدایا یا تشویقهای مالی برای شرکت­کنندگان یا آموزشگران در نظر بگیرد.

گزارش­دهی

کارشناس مسئول طرح آموزش زندگی خانواده در استان‌ها موظفند شش ماه یک بار گزارش فعالیت‌های مرتبط با این طرح را طبق برگة گزارش­دهی‌که به پیوست است به این معاونت ارسال دارند./ع

بسمه تعالی

دستورالعمل اجرای برنامه مهارت‌های زندگی

ویژه بزرگسالان با تاکید بر محیط کار

1390

مرکز توسعه پیشگیری

معاونت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی

تهیه و تنظیم:

نسرین امامی نایینی

مقدمه و اهمیت موضوع                                                                                    

            با یک نگاه گذرا به محیط پیرامون خود به سادگی می‌توان مشاهده کرد که اکثریت افراد علاوه بر زندگی خانوادگی و شبکه دوستانی که دارند، مشاغلی را نیز برای خود انتخاب کرده‌اند؛ شایستگی و صلاحیت افراد در زندگی حرفه‌ای‌شان و احساس رضایت شغلی آنها، تأمین کننده سلامت روانی ـ اجتماعی انسان و یکی از پایه‌های پیشرفت و موفقیت هر فرد و جامعه‌ای است.

            اما زندگی در دنیای پر رقابت امروز فشارها و استرس‌های زیادی به همراه دارد که مدام شایستگی و توانمندی‌های افراد را مورد تهدید قرار می‌دهد. مسلماً شدت این فشارها در جوامع در حال توسعه‌ای که در حال گذر از سنت به مدرنیته می‌باشند صد چندان است.

            امروزه کارکنان در سازمانها و ادارات تنش‌ها و تعارضات بسیاری را متحمل می‌شوند که هم سلامت روان و هم شایستگی‌های شغلی و حرفه‌ای‌شان را مورد تهدید قرار می‌دهد: و این در حالی است که اکنون یکی از بزرگترین معضلات سازمانها و ادارات چگونگی تأمین و حفظ نیروی انسانی است.

            اغلب ادارات و موسسات در این برهه بدنبال راهکارهایی می‌گردند که چگونه کارکنان خود را برای کارایی و بهره‌‌وری بیشتر آماده سازند و احساس آنها را نسبت به خشنودی، دلبستگی و تعهد به کار افزایش دهند. آنان به خوبی به این مسأله واقفند، که اگر کارمند یا کارگر امروز از پتانسیل بالایی برای کار و تلاش برخوردار است هیچ تضمینی برای تداوم آن وجود ندارد، مگر این که سازمان تمهیداتی برای حفظ و ارتقاء آن در نظر گرفته باشد. از سوی دیگر، تحقیقات نشان داده است سازندگی، تصمیم‌گیری صحیح و بهینگی در محیط کار تحت تأثیر مستقیم خودباوری، توانایی تعامل موثر پرسنل با یکدیگر و توانایی سازگاری با استرس‌های محیطی می‌باشد. بنابراین سازمانی می‌تواند انتظار سازندگی و بهره‌وری داشته باشد که در جهت تربیت کارکنان خود سرمایه‌گذاری کرده باشد.

            یکی از این سرمایه‌گذاری‌ها، سرمایه‌گذاری بر روی آموزش و به خصوص مهارت‌آموزی کارکنان است، برنامه‌هایی در جهت ارتقاء سطح سلامت روانی ـ اجتماعی کارکنان.

برنامه آموزش مهارت‌های زندگی ویژه بزرگسالان شاغل در زمره چنین آموزش‌هایی قرار می‌گیرد. این برنامه به گونه‌ای جهت‌دهی شده که بتواند هم با زندگی فردی ـ خصوصی و هم با زندگی حرفه‌ای ـ اجتماعی کارکنان سازمان‌ها و ادارات ارتباط برقرار کند و بدین ترتیب برای گام برداشتن در جهت ارتقاء سطح سلامت روان و افزایش کارایی و بهره‌وری فرصت‌هایی را نمایان سازد.

اهداف کلان:

-         ارتقاء مهارتهای شناختی بزرگسالان شاغل

-         ارتقاء مهارتهای اجتماعی بزرگسالان شاغل

-         ارتقاء مهارت‌های سازگاری با دیگران در بزرگسالان شاغل

-         ارتقاء سلامت روانی ـ اجتماعی بزرگسالان شاغل و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی

اهداف خُرد:

-         آشنایی کارکنان با مهارت‌های زندگی

-         بسترسازی برای ورود و به کارگیری مهارت‌های زندگی در محل کار بین کارکنان

-         ارتقاء دانش عمومی در خصوص ضرورت و اثر بخشی برنامه آموزش مهارتهای زندگی ویژه شاغلین.

-         زمینه سازی برای بهبود مستمر برنامه آموزش مهارتهای زندگی ویژه بزرگسالان با تاکید بر محیط کار

-         افزایش سهم سایر بخشهای دولتی در اجرای برنامه آموزش مهارتهای زندگی ویژه بزرگسالان با تاکید بر محیط کار

-         افزایش میزان فعالیتهای پژوهشی در حوزه برنامه آموزش مهارتهای زندگی ویژه بزرگسالان با تاکید بر محیط کار

-         افزایش سهم بخشهای غیر دولتی در اجرای برنامه آموزش مهارتهای زندگی ویژه بزرگسالان با تاکید بر محیط کار

-         افزایش احساس تعلق در آموزشگران برنامه آموزش مهارتهای زندگی ویژه بزرگسالان با تاکید بر محیط کار